पाठ ११ कर्तव्य

 

पाठ :-  ११        कर्तव्य

शब्दभण्डार

१ तल दिइएका शब्द र तिनका अर्थबिच जोडा मिलाउनुहोस् :

क)   देह वा शरीरको अवसान वा अन्त्य ------ देहावसान

ख) अड्डा वा कार्यालय रहेको भवन -------- अदालत , अड्डाखाना

ग)   आवाज ननिकाली सासले मात्र अरूका कानमा भनिने गोप्य कुरो ---- कानेखुसी

घ)   विवाहमा बेहुलाका साथ बेहुलीको घर जाने व्यक्तिको समूह ----- बरियाती, जन्ती

ङ)  गाउँको मुख्या वा जिम्मवाल ---------- तालुकदार

च)  राम्रो काम गर्नेले पाउने इज्जत वा ख्याति -------- यश , प्रसिद्धि

२ दिइएका शब्द र तिनले दिने अर्थबिच जोडा मिलाउनुहोस् :

ऋचा :- कविताका रूपमा लेखिएका वेदका मन्त्र

मङ्गलधुन :- शुभ लक्षणले युक्त लयात्मक ध्वनि

कुटुम्ब :- इष्टमित्र, नातागोता , आफन्त

कोलाहल :- अत्यासलाग्दो अवस्था , अत्तालिँदो होहल्ला

अनिष्ट :- हानिकारक , अशुभ

निरोपण :- छानबिन , अन्वेषण

पितृ :- मरेका पुर्खा

३ दिइएका कथांशबाट उखान र टुक्का पहिचान गरी लेख्नुहोस् :

उखान :-  आफू भलो त जगतै भलो , एक कान दुई कान मैदान , चोरलाई चौतारो साधुलाई शुली , जुब्रो चिप्लो मन कालो

टुक्का :- आँखामा राखे पनि नबिझाउनु

४ दिइएका उखान टुक्काको अलग अलग वाक्यमा प्रयोग गर्नुहोस् :

हुने बिरुवाको चिल्लो पात :- हुने बिरुवाको चिल्लो पात भने झैँ सानैदेखि परिश्रमी , लगनशील राम आज डाक्टर बनेर देशको सेवा गरिएको छ ।

धान खाने मुसो चोट पाउने भ्यागुतो :- कक्षा १० का विद्यार्थीले चौरमा फुटबल खेल्दा बलले लागेर बाइकको हेडलाइट फुट्यो तर मनि सरले कक्षा ९ का विद्यार्थीलाई गाली गर्दै हेडलाइट तिमीहरूले बनाउनुपर्छ भन्नुभयो यो त धान खाने मुसो चोट पाउने भ्यागुतो भने जस्तै भएन र !

खाने मुखलाई जुँगाले छेक्दैन :- खाने मुखलाई जुँगाले छेक्दैन भने झैँ कलम हराएको श्यामले साथीसँग कलम मागेर सबै गृहकार्य गरेर शिक्षकलाई देखायो ।

बोल्नेको पिठो बिक्छ नबोल्नेको चामल पनि बिक्दैन :- वक्तृत्वकला भनेको बोल्नेको पिठो बिक्ने र नबोल्नेको चामल पनि नबिक्ने कला हो जहाँ जसले बढीभन्दा बढी तर्क र तथ्य सिलसिलेबार रूपमा प्रस्तुत गर्न सक्छ उसले नै विजय हासिल गर्न सक्छ ।

माया मार्नु :- रमेश आफ्नो जन्म दिने बुबाआमालाई माया मारेर विदेशमा नै घरजाम गरेर बस्यो ।

कम्मर कस्नु :- कक्षा १० का विद्यार्थीहरू माध्यमिक शिक्षा परीक्षाका लागि कम्मर कसेर लागेका छन् ।

कानमा तेल हाल्नु :- राष्ट्रपति रनिङ सिड प्रतियोगितामा विद्यार्थी सहभागी गराउने कुरामा डाँगीहाट लिटल बुद्ध कानमा तेल हालेर बसेको छ ।

सुइँकुच्चा ठोक्नु :- गाउँलेहरूले हार गुहार गरेपछि चोरहरूले चोरीका माल बाटैमा छोडेर सुइँकुच्चा ठोकेछन् ।

आगो हुनु :- हाम्रो विद्यालयका प्रधानाध्यापक जुनसुकै विषयमा कुरै नबुझी रिसले आगो हुनुहुन्छ ।

चिसो पस्नु :- शिक्षकहरूले गरेको कुराकानी सुनेर मनि सरको मनमा चिसो पस्यो ।

बोध र अभिव्यक्ति

५ दिइएको कथांश मौन पठन गरी सोधिएका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस् :

क ) कथांशका आधारमा वक्ताको चरित्र चित्रण गर्नुहोस् ।

उत्तर :- कथांशमा प्रमुख पात्र मुरलीधर वक्ताका रूपमा उपस्थित भएका छन् । मुरलीधर कर्तव्यनिष्ठ पात्र हुन् । कुल घरानको इज्जत तथा मान मर्यादाप्रति सचेत पात्र हुन् । भाइले छोराको विवाहमा निम्तो नगर्दासमेत आफ्नो कुलको मर्यादा जोगाउन , घरानियाँ इष्टमित्रका अगाडि पारिवारिक मर्यादा कायम राख्न क्षमाशील बनी विवाहमा सहभागी भई कर्तव्य पालन गर्ने उदार पात्र हुन् मुरलीधर । उनी जोरीपारीको अगाडि पारिवारिक मर्यादा कायम राख्न क्रियाशील उदार पात्र हुन् ।

ख ) कथांशमा ' बाबुबाजेको मानमर्यादा डुब्न लाग्यो ' भन्नुको आशय खुलाउनुहोस् ।

उत्तर :- बाबुबाजेको मानमर्यादा डुब्न लाग्यो भन्नुको आशय बाबुबाजेले समाजमा आर्जन गरेको इज्जत तथा मान सम्मानमा आँच आउन लाग्यो भन्ने हो ।

६ . दिइएको कथांश पढी सोधिएका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस् :

क ) कथांशमा म पात्रले पश्चाताप गर्नुको कारण के हो ?

उत्तर :- कथांशमा म पात्रले कानुनी प्रावधान र राजनीतिक आडमा मर्ने वेलामा बाबुले दिएको वचनको पालना नगरी अन्याय र अत्याचार गरेको तथा छोराको विवाहमा समेत नडाकेकोमा पश्चाताप गरेका हुन् ।

ख ) मुरलीधरले भाइप्रति कस्तो व्यवहार देखाए ?

उत्तर :- मुरलीधरले आफ्ना भाइ श्रीधरसँग उदारता, हार्दिकता र क्षमाशील व्यवहार प्रदर्शन गरी रगतको सम्बन्ध र भ्रातृत्व सबै सम्बन्धभन्दा माथि हुने खालका सन्देश दिने व्यवहार देखाए ।

ग ) सिकिस्त भएपछि मात्र उपचार गर्न लानु ठिक हो , तर्क गर्नुहोस् ।

उत्तर :- सिकिस्त भएपछि मात्र उपचार गर्न लानुलाई कुनै अवस्थामा ठीक मान्न सकिँदैन । रोग लाग्नुभन्दा रोगको बाटो छेक्नु नै बेस हुन्छ । प्रारम्भिक अवस्थामा औषधि उपचारको प्रबन्ध गरेमा रोग निको सम्भावना हुन्छ । तर अन्धविश्वास , गरिबी र अभावका कारण नेपाली समाजमा कोही पनि बिरामी पर्दा पनि समयमै अस्पताल लाने परम्परा छैन । सिकिस्त भएपछि मात्र उपचारमा लाने गर्दा एकातिर बिरामीको जीवन सङ्कटमा पर्ने र अर्कातर्फ खर्चमा समेत वृद्धि हुन जान्छ  ।

घ ) ' हृदयमा दु:खको कोलाहल मच्चिनु ' को आशय खुलाउनुहोस् ।

उत्तर :- 'हृदयमा दु:खको कोलाहल मच्चिनु को आशय मनमा अत्यन्त दु:खको अनुभव हुनु वा मन दुख्नु , चित्त काटिनु भन्ने हो ।

९ . दिइएका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस् :

 क ) कर्तव्य कथाका मुरलीधर र श्रीधरका चारित्रिक विशेषता लेख्नुहोस् ।

उत्तर :- नेपाली साहित्यका प्रथम आधुनिक कथाकार गुरुप्रसाद मैनालीद्वारा लिखित कर्तव्य पारिवारिक घटना तथा समस्यामा आधारित सामाजिक कथा हो । यस कथामा मुख्या गङ्गाधरका दुई भाइ छोरा मुरलीधर र श्रीधर पात्रका रूपमा रहेका छन् ।

मुरलीधर :- मुरलीधर 'कर्तव्य ' कथाका प्रमुख एवं लेखकका मुख पात्र हुन् । कथामा आदर्श भूमिका प्रस्तुत मुरलीधर पण्डित गङ्गाधरका जेठा छोरा तथा कथाका प्रमुख पात्र हुन् । धोती माथि लवेदा , लवेदामाथि सेतो पटुका , शिरमा मखमलको रातो टोपी , काँधमा च्यादर, ललाटमा चन्दन उनको नियमित परिधान हुन्थ्यो । जिल्लाभर मुरली पण्डितका नाममा उनी विख्यात थिए । यिनी अरूलाई सताउनु महापाप हो भनी ठान्थे । कथामा उनको भूमिका आदर्श पिताका आदर्श पुत्रका रूपमा रहेको छ । उनी पुर्खाको गौरवप्रति सदैव सचेत रहने कर्तव्यपरायण , क्षमाशील , सहयोगी , भावुक पात्र हुन् ।

श्रीधर :- पण्डित गङ्गाधरका कान्छा छोरा श्रीधर कथाका सहायक पात्र हुन् । जिल्लाभर शर्मा जी का नामले परिचित श्रीधर आफूलाई प्रगतिवादी भन्न रुचाउँथे । पूजापाठ गर्नु , तिलक लगाउनुलाई दासत्त्व ठान्थे ।लामो बुलबुल पाल्ने श्रीधर राजनीतिक पार्टीका सदस्य , ग्राम विकासका प्रधान थिए । उनले मर्नेवेलामा आदर्श पिताले दिएको वचन उल्लङ्घन गरी दाजुमाथि कानुनको आडमा अन्याय गरेका छन् । एकमात्र छोरो शशिधरको विवाहमा दाजुलाई डाक्न आवश्यक नठान्ने श्रीधर अभिमानी , अहङ्कारी , घमण्डी तथा पूर्वाग्रही पात्र हुन् । आफूले नडाके पनि  मुरलीधर विवाहमा सहभागी भई कर्तव्य पालना गरेको थाहा पाएपछि उनलाई आफ्नो कमजोरी बोध भएको र दाजुलाई बोलाएर माफी माग्नुबाट उनी हतारमा निर्णय गरेर फूर्सदमा पछुताउने पात्र हुन् । आफ्नो कमजोरी महसुस गरी दाजुसँग माफी माग्ने श्रीधर परिवर्तनशील तथा गतिशील चरित्र हुन् ।

ख ) कथामा दाजुभाइबिचको सम्बन्धलाई कुन रूपमा देखाइएको छ , लेख्नुहोस् ।

उत्तर :- आदर्शोन्मुख यथार्थवादी कथाकार मैनालीद्वारा लिखित 'कर्तव्य ' कथामा नेपाली समाजमा जिउनीको विषयलाई लिएर हुने दाजुभाइ बिचको द्वन्द्व र विवादलाई विषयवस्तुका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । कथामा पात्रहरू मुरलीधर र श्रीधरले सम्पत्तिको मोहमा परेर आफ्नो रगतको सम्बन्ध बिर्सिएका छन् । उनीहरूले बाबुको निधनपछि जिउनी खेतको विषयलाई लिएर भाइ भए भरोसलाई बिर्सेका छन् । दाजुभाइबिचको झगडाले उनीहरूले बोलचाल बन्द मात्र छैनन् आवतजावत पनि बन्द गरेका छन् । दाजुभाइको सम्बन्ध पानी बाराबारको अवस्थामा पुगेको छ । शशिधरको विवाहपछि दुवै भाइको मनस्थितिमा परिवर्तन आएको छ । मुरलीधरको क्षमाशीलता र कर्तव्यपरायणताबाट श्रीधरको मन र स्वभाव बदलिएको छ । उनले आफ्नो गल्ती महसुस गरी बिरामी अवस्थामा दाजुलाई बोलाएर माफी माग्ने साहस गरी सम्बन्ध सुधारको प्रयास गरेका छन् । चारवर्षपछि दाजुभाइको पुनर्मिलन र दाजुले भाइलाई औषधोपचारका लागि लिएर हिँडे भन्ने सुनिनुले दाजुभाइ अर्थात् रगतको सम्बन्ध अन्य सम्बन्धभन्दा उच्च र माथि हुने देखाएको छ । कथाको समापनको घटनाले दाजुभाइबिचको सम्बन्ध सुमधुर र प्रगाढ , निस्वार्थ र आत्मीय हुनु पर्ने तथ्य उजागर गरेको छ ।

ग ) मुरलीधर र श्रीधरको विवाद नभएको र सम्बन्ध नबिग्रेको भए के हुन्थ्यो होला ? अनुमान गर्नुहोस् ।

उत्तर :- कथामा कथाकारले मुरलीधर र श्रीधरको विवाद तथा मुरलीधरको भूमिकामार्फत आदर्शको सन्देश दिएका छन् । यदि दाजुभाइको विवाद नभएको भए उनीहरू महान् पिताको विरासत जोगाउन सफल हुन्थे । श्रीधर दाजुलाई अभिभावक मानेर उनको सल्लाहअनुसार राजनीतिमार्फत समाज सुधारका कार्यमा सहयोग गर्थे । दुवै दाजुभाइ मिलेर बाबुले झैँ दु:ख सुखमा गाउँलेलाई सहयोग गर्थे ।सारा गाउँलेहरू दाजु होस् त मुरलीधर जस्तो भाइ होस् त श्रीधर जस्तो भनी चर्चा गर्थे । सारा गाउँका ।मानिसहरू उनीहरूको दया, माया, करुणा र सहयोगको जयजयकार गरिरहेको हुन्थ्यो भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

घ ) कर्तव्य कथाको सन्देश के हो ?

उत्तर :- पारिवारिक घटना तथा सामाजिक समस्याको सजीव चित्र उतारिएको कर्तव्य कथाका माध्यमबाट कर्तव्यको पालनाले मानिसको बडप्पन सिद्ध हुन्छ , पारिवारिक प्रतिष्ठा तथा गौरवको रक्षाको विषय धनसम्पत्तिको सम्बन्धभन्दा उच्च हुन्छ भन्ने सन्देश प्रदान गरिएको छ । कथामा कथाकारले अंशबण्डा र जीउनीको विषयलाई लिएर दाजुभाइमा उत्पन्न विवाद र बोलचाल आवतजावतसमेत बन्दको अवस्था सिर्जना भएको घटना प्रस्तुत गरेका छन् । कथाकारले मुरलीधरलाई विना निम्तोको विवाहमा सहभागी गराएर मानिसलाई आआफ्नो पारिवारिक मर्यादा र कर्तव्यप्रति सचेत हुन आग्रह गरेका छन् । भाइ बिरामी भएको सुन्ने बित्तिकै भाइको घर गएर क्षमाशील चरित्र देखाउने , दाजुसँग आफ्नो गल्तीको महसुस गरी माफी माग्ने र भाइका यावत् अन्याय , अत्याचारलाई पैतालाले कुल्चिएर अन्तिम अवस्थामा मुरलीधरले उपचारका लागि लिएर हिँड्नुले भ्रातृत्वप्रेमको सन्देश दिएको छ । धनसम्पत्तिका विषयमा पारिवारिक द्वन्द्व वा विवाद उत्पन्न भयो भन्दैमा मानिसले आफ्नो कर्तव्य र जिम्मेवारीबाट विचलित हुनु नहुने सन्देश दिएको छ । कथाले दया, माया, प्रेम, सद्भाव र क्षमाशीलताले कठोर र अन्यायी व्यक्तिको मन बदल्न सकिने र धन सम्पत्तिभन्दा मानवीय सम्बन्ध महान् हुन्छ भन्ने सन्देश प्रवाह गरिएको छ ।

११ .  व्याख्या गर्नुहोस् :

क ) उनको देहावसानले न्यायको बत्ती निभ्यो , अनाथ अशक्तको आशास्तम्भ ढल्यो , गाउँका धन्वन्तरि अस्ताए ।

उत्तर :- उनको देहावसान ............................................................. अस्ताए ।

                प्रस्तुत वाक्य हाम्रो कक्षा १० को नेपाली किताबको कर्तव्य शीर्षक कथाबाट व्याख्याको लागि साभार गरिएको हो ।यस कथाका रचयिता गुरुप्रसाद मैनाली हुन् । प्रथम आधुनिक कथाकार गुरुप्रसाद मैनालीका कथामा नेपाली समाजको जीवन्त चित्रण पाइन्छ । पारिवारिक घटना तथा सामाजिक समस्यालाई विषयवस्तुका रूपमा प्रस्तुत गरिएको यस कथामा कर्तव्यको पालना र भ्रातृत्वप्रेमको उत्कृष्ट सन्देश दिइएको छ । कथाका प्रमुख पात्र मुरलीधरका पिता ग्रामपिताका रूपमा सम्मानित पण्डित गङ्गाधरको मृत्युमा सारा गाउँ शोकमग्न भएको , गाउँले सहयोगी अभिभावक गुमाएको सन्दर्भमा माथिको वाक्य आएको हो ।

                गङ्गाधर गाउँका तालुकदार भए पनि मुखिया बा का रूपमा परिचित थिए । उनमा आफ्नो सम्पन्नता , वैभव र सम्मानप्रति कुनै अभिमान थिएन । आफ्नो विपूल सम्पत्ति सारा जनताको थाती हो भन्थे । उनी बाँचुन्जेल कोही अन्यायमा परेनन् , कोही भोकै मर्नु परेन । सुत्केरी भोकै परेमा वा कसैको चुलो नबलेमा घरमै बोलाएर चाहिए जति अन्नपैसा दिएर पठाउनु उनको गुण थियोे । उनी गाउँका बालबालिका , वृद्धवृद्धा सबैका प्रिय थिए । उनको निधनमा भोकानाङ्गा र दु:खी दरिद्रहरूले बाबू मरेको महसुस गरे भने बुढाबुढी र असहायले आफ्नो टेक्ने लौरो भाँचिएको ठाने । अनाथ अशक्तको आशास्तम्भ ढलेको अनुभूति गरियो  । न्यायमूर्ति गङ्गाधरको निधनले न्यायको बत्ती निभेको महसुस भयो । गङ्गाधर सारा गाउँको समस्याको समाधान थिए । उनको निधनमा दस गाउँका मानिस दु:खी भए । गाउँदेखि खोलासम्म मलामीको लर्को लाग्यो ।

            निष्कर्षमा बाँचुञ्जेल सारा दु:खी दरिद्रहरूको सहयोग गरेका महान् आत्माको मृत्युले सबैलाई अपूरणीय क्षति पुगेको, सबैको आफ्नो भरोसा गुमाएको भाव यहाँ व्यक्त गरिएको छ । कर्मले स्थापित मानिस बाँचुञ्जेल त सबैबाट सम्मानित हुन्छन् नै मरेपछि पनि सबैले स्मरण गरिरहन्छन् त्यसैले राम्रो कर्मले मानिसलाई सबैको प्यारो आदरणीय बनाउने र सम्मान दिलाउने भाव यहाँ व्यक्त भएको छ ।

ख ) कुकुर अज्ञानी पशु हुनाले बोलाएपछि मात्र जान्छ , मानिस चाहिँ ज्ञानवान् हुनाले बखतमौका विचार गरेर आफैँ पनि जानुपर्छ ।

उत्तर :- कुकुर अज्ञानी ................................................................ आफैँ पनि जानुपर्छ ।

             प्रस्तुत वाक्य हाम्रो कक्षा १० को नेपाली किताबको कर्तव्य शीर्षक कथाबाट व्याख्याको लागि साभार गरिएको हो ।यस कथाका रचयिता गुरुप्रसाद मैनाली हुन् । प्रथम आधुनिक कथाकार गुरुप्रसाद मैनालीका कथामा नेपाली समाजको जीवन्त चित्रण पाइन्छ । पारिवारिक घटना तथा सामाजिक समस्यालाई विषयवस्तुका रूपमा प्रस्तुत गरिएको यस कथामा कर्तव्यको पालना र भ्रातृत्वप्रेमको उत्कृष्ट सन्देश दिइएको छ । कथाका प्रमुख पात्र मुरलीधरले आफ्नी श्रीमती कमलालाई कुलको मर्यादा तथा कर्तव्य पालना सम्झाउने क्रममा उक्त वाक्य आएको हो ।

              मानिसले पशुवत् व्यवहार गर्नु नहुने, बखतमौका विचार गरी आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने विचार व्यक्त गरिएको छ । कथाका प्रमुख पात्र मुरलीधर र उनका सहोदर भाइ श्रीधर बिच जिउनी खेतको विषयलाई लिएर बोलचाल बन्द भई पानी बाराबारको अवस्था सिर्जना भयो । अभिमान , अहङ्कार र प्रतिशोधका कारण श्रीधरले आफ्नो एकमात्र छोरो शशिधरको विवाहमा दाजु मुरलीधरलाई बोलाउन आवश्यक ठानेनन् ।सारा इष्टमित्रको उपस्थितिमा सम्पन्न हुने विवाहमा मुरलीधरलाई निम्तो दिएनन् ।  आफ्नै घरको झ्यालबाट दुलाहा अन्माएर बरियाँती जानेको अवलोकन गरिरहेका मुरलीधरले जन्तीमा अल्लारे ठिटो मात्र देखे । साथै उनले दुलाहाको बाबू फलैँचामा पल्टिरहेको दृश्य समेत देखे । मुरलीधरले दुलहीको घरमा उपस्थित भई कुल परम्पराअनुसार विवाह सम्पन्न गराउने भरपर्दो पात्र नदेखेपछि विना निम्तो नै जन्त जाने निर्णय गरे । श्रीमती कमलाको नबोलाइकन त कुकुर समेत नजाओस् भन्ने वाक्यसहितको असन्तुष्टिलाई सम्बोधन गर्दै मुरलीधरले कुकुर अज्ञानी पशु हुनाले बोलाएपछि मात्र जानु स्वभाविक हो तर मानिस ज्ञानवान् , चेतनशील र विवेकशील प्राणी भएकाले बखतमौका विचार गरेर कहाँ जाने र कहाँ नजाने भन्ने निर्णय गर्नु पर्ने विचार व्यक्त गरेका छन् । पुर्खाको गौरव इज्जत र प्रतिष्ठा जोगाउन कर्तव्य पालन गर्न मानिस चुक्न नहुने आदर्श विचार प्रस्तुत वाक्यमा व्यक्त भएको छ ।

           निष्कर्षमा मानिसले समय परिस्थितिलाई मूल्याङ्कन गरेर निर्णय लिनुपर्छ । पारिवारिक प्रतिष्ठा , कुलको मर्यादाको रक्षार्थ सबै खालका वैमनस्यता त्यागेर अगाडि बढ्न सक्नुपर्छ । कर्तव्य पालनाले मानिसको मर्यादा , गौरव र बडप्पन वृद्धि हुन्छ । नाता सम्बन्ध बलियो बनाउन सबैखाले आग्रह पूर्वाग्रह त्याग गर्न सक्नुपर्ने , सकारात्मक सोच र क्षमाशील व्यवहारले नातासम्बन्ध बलियो बनाउन सकिने भएकाले मानिसले परिस्थितिलाई मूल्याङ्कन गरी आफ्ना पाइला अगाडि बढाउनुपर्ने भाव उक्त वाक्यमा व्यक्त भएको छ ।

१२ . "कर्तव्य " कथामा श्रीधर र मुरलीधरमध्ये कसको पक्ष लिनुहुन्थ्यो , किन ?

 उत्तर :- गुरुप्रसाद मैनालीद्वारा लिखित "कर्तव्य " कथाका पात्रहरू श्रीधर र मुरलीधर सिङ्गो नेपाली समाजको प्रतिनिधि पात्र हुन् । नेपाली समाजमा दाजुभाइका बिचमा जिउनीको विषयमा हुने विवाद र मनमुटावलाई कथाको विषयवस्तुको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

         कथामा मुरलीधर र श्रीधरको भूमिकामार्फत सत् र असतको द्वन्द्व देखाउँदै कर्तव्य पालना र भ्रातृत्वको सन्देश दिइएको छ । यदि मैले यी दुई प्रवृत्ति बिच पक्ष लिनु पर्ने अवस्था आएमा दस गाउँको सम्मान र प्रतिष्ठा कमाएका बाबुको अन्तिम आज्ञाको अवज्ञा गर्ने , धर्मकर्ममा विश्वास नराख्ने , राजनीति र कानुनी आडमा पारिवारिक प्रतिष्ठालाई धुलोमा मिलाउने नास्तिक चरित्रको श्रीधरभन्दा अरूलाई सताउनु महापाप ठान्ने , धर्म र संस्कृतिप्रति आस्थावान, कर्तव्यपालक र क्षमाशील मुरलीधरको पक्षमा उभिन्थेँ । बिरामी परेपछि आत्मसमर्पण गर्दै दाजुको शरणमा परेका श्रीधरका सारा अन्याय , तिरस्कार र अपमानलाई बिर्सेर दया, माया, क्षमा र करुणाको खानी बनेर भाइलाई औषधोपचारका लागि लिएर हिँड्ने कर्तव्यपरायण मुरलीधरको पक्षमा उभिनु नै मेरो धर्म हुने थियो ।

१३ . "कर्तव्य" कथामा नेपाली समाजको वास्तविकतालाई कसरी दर्साएको छ, विवेचना गर्नुहोस् ।

उत्तर :- गुरुप्रसाद मैनालीद्वारा लिखित कर्तव्य पारिवारिक घटना तथा समस्यामा आधारित उत्कृष्ट सामाजिक कथा हो । यस कथामा नेपाली समाजको वास्तविकतालाई जीवन्त चित्रण गरिएको छ । कथाले कर्तव्य परायण आदर्श समाज निर्माणको परिकल्पना गरेको छ । कथामा मुरलीधर र श्रीधरका बिचमा जीउनीको विषयमा उठेको विवादका माध्यमबाट नेपाली समाजमा हुने दाजुभाइको मनमुटाव , झगडा र कर्तव्यपालनाको सन्दर्भलाई विषयवस्तुका रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

           कथाको प्रारम्भमा गङ्गाधरको समाजसेवी र सहयोगी व्यक्तिको सत्कर्मको प्रसङ्गबाट नेपाली समाजमा रहेको परसेवा अर्थात् सेवा ही परमो धर्म को चर्चा गरिएको छ । नेपाली समाजमा रहेका मर्दा र पर्दा सहयोग गर्ने प्रचलन मुखिया गङ्गाधरको सहयोगी र दानी चरित्रबाट उजागर गरिएको छ । उनको मृत्युमा गाउँदेखि खोलासम्म मलामीको लर्को लागेको सन्दर्भ उल्लेख गरी जिउँदामा सबैलाई सहयोग गर्न सकेमा मरेपछिका लागि पनि मलामी कमाउन सकिने वास्तविकता झल्किएको छ । कथामा नेपाली समाजमा छोराहरू भिन्न हुँदा बुबाआमाको वृद्ध अवस्थाको संरक्षण र हेरचाहका लागि जिउनी राख्ने परम्परा तथा बाबुआमाको शेषपछि जिउनीको विषयलाई लिएर दाजुभाइका बिचमा उत्पन्न हुने मनमुटाव , वादविवादलाई मार्मिक ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको छ । गाउँघरका सामान्य वादविवाद गाउँमै बसेर छिनोफानो गर्ने परिपाटीको चित्र पनि कथामा उतारिएको छ ।  मुखिया गङ्गाधरको आँगनमा दश गाउँका मानिस न्यायको अपील गर्न उपस्थित हुने र मुखियाको सुझबुझ पूर्ण फैसलाबाट सबैको चित्त बुझ्ने र मुखियाको निधनपछि त्यही आँगनमा छोराहरूको विवादमा मानिस जुटाइएको घटना पनि नेपाली समाजको वास्तविकता हो ।

       दाजुभाइको झगडाले बोलचाल तथा आवतजावत बन्द हुनु , दाजुभाइको झगडामा समाजको मत विभाजन हुने अवस्था नेपाली समाजका वास्तविकता हो । मागी विवाह विवाहमा इष्टमित्र नरनाता, छरछिमेकलाई आमन्त्रण गर्नु , घर आँगनमा तोरण आदि टाँगेर सजाउनु नेपाली समाजको सांस्कृतिक पक्ष हो । विवाहमा बरियाँत जाने , रात राख्ने परम्परा तत्कालीन नेपाली समाजको वास्तविकता हो । समयक्रमसँगै समयले बनाएका घाउ पुरिँदै जाने दाजुभाइको झगडा पनि सेलाउँदै जाने र कुनै घटनाले पूनर्मिलन गराउने , परेका बेला एकआपसमा सहयोगका लागि तयार हुने अवस्था कथामा चित्रित गरिएको छ । यसरी कथाले नेपाली समाजमा रहेको धन सम्पत्तिभन्दा रगतको सम्बन्ध महत्त्वपूर्ण हुने र भ्रातृत्वप्रेमको नेपाली सामाजिक व्यवहारको सजीव चित्र उतारेको पाइन्छ ।

१४ . तपाइँलाई कर्तव्य कथामा व्यक्त कुन कुन कुरा मन पर्यो ? मन पर्नुका कारणसहित आफ्नो प्रतिक्रिया दिनुहोस् ।

उत्तर :- गुरुप्रसाद मैनालीद्वारा लिखित "कर्तव्य " पारिवारिक घटना तथा समस्यामा आधारित उत्कृष्ट सामाजिक कथा हो । कथाका  पात्रहरू श्रीधर र मुरलीधर सिङ्गो नेपाली समाजको प्रतिनिधि पात्र हुन् । नेपाली समाजमा दाजुभाइका बिचमा जिउनीको विषयमा हुने विवाद र मनमुटावलाई कथाको विषयवस्तुको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ ।

        मलाई यस कथामा मुखिया गङ्गाधरको समाजसेवी तथा अभिभावकीय व्यवहार , मुरलीधरको क्षमाशील तथा कर्तव्यपरायण व्यवहार तथा श्रीधरको सोचमा आएको सकारात्मक परिवर्तन आदि पक्ष मन पर्यो । मुखिया गङ्गाधर गाउँका तालुकदार थिए । उनी सम्पन भएपनि कहिल्यै उनको व्यवहारमा अभिमान देखिएन । सधैँ जनताको दु:खसुखमा साथ दिए , कसै भोकै पर्न र अन्यायमा पर्न दिएनन् । उनको व्यवहार र चरित्रका कारण ग्राम पिताका रूपमा सम्मानित भए । मर्दा पनि गाउँदेखि खोलासम्म मलामीको लर्को कमाउने गङ्गाधरको आदर्श र सहयोगी चरित्र मन पर्नु स्वभाविकै हो ।