शब्दवर्ग

 

व्याकरण खण्ड

१ शब्दवर्ग

क.    के, को र कुन ठाउँ जस्ता प्रश्न गर्दा उत्तरको रुपमा आउने व्यक्ति, जाति, समूह, पदार्थ र भाव बुझाउने पदलाई नाम भनिन्छ ।

ख.    नाम शब्दलाई दोहोरिन नदिएर तिनको सट्टामा काम गर्ने पुरुष , दर्शक, प्रश्न , सम्बन्ध र निज बुझाउने शब्दलाई सर्वनाम भनिन्छ ।

ग.     कति, कस्तो, कत्रो, जस्ता प्रश्न गर्दा उत्तरका रूपमा आउने गुण, परिमाण, सङ्ख्या बुझाउने शब्दलाई विशेष भनिन्छ ।

घ.     वाक्य वा भनाइलाई पूरा गर्ने धातुबाट बनेका कर्ताले गरेको काम बुझाउने शब्दलाई क्रियापद भनिन्छ ।

ङ.     नाम, सर्वनाम र विशेषण शब्दसँग जोडिएर आउने विभक्ति चिन्हलगायतका शब्दलाई नामयोगी भनिन्छ ।

च.     क्रियापदसँग कहाँ, कहिले, कति कसरी र किन जस्ता प्रश्न गर्दा उत्तरका रुपमा आउने क्रियापदको अघिल्तिर आएर क्रियापदको विशेषता बुझाउने , अनुकरणात्मक शब्दलगायतका शब्दलाई क्रियायोगी/ क्रियाविशेषण भनिन्छ ।

छ.    दुई वा दुईभन्दा बढी पद , पदावली , उपवाक्य र वाक्यलाई जोड्ने शब्दलाई  संयोजक भनिन्छ ।

ज.     मान्छेका मनको खुसी , दु:ख, घृणा, आश्चर्य, अभिवादन, सम्बोधन आदि जस्ता अनेक भावलाई जनाएर उदगार चिन्हका साथ आउने शब्दलाई विस्मयादिबोधक भनिन्छ ।

झ.     आफ्नै छुट्टै अर्थ नभए पनि वाक्यको अभिव्यक्तिलाई विशेष किसिमले सहयोग गर्ने थेगोलगायतका शब्दलाई निपात भनिन्छ ।

२ रेखाङ्कित शब्दको शब्दवर्ग छुट्याउनुहोस् ।

क.    जुनसुकै काम गरेर पनि यस समाजमा सजिलै बाँच्न सकिन्छ भन्ने असल शिक्षा उसलाई हेरेर लिन सकिन्छ ।

जुनसुकै = विशेषण      गरेर = क्रियायोगी       सजिलै = क्रियायोगी   उस = सर्वनाम

लिन = क्रियायोगी    सकिन्छ = क्रियापद

ख.    पहिलो अथवा दोस्रो नै सबै कुरा होइन मुख्य कुरा त पढ्नु हो रे, सरले भनेको सर्मिलाले भनिन ।

पहिलो = विशेषण      अथवा = संयोजक    नै = निपात   सबै = विशेषण

त = निपात    भनेको = विशेषण

ग.      एकथरी मानिसहरू विद्यार्थीलाई मोबाइल चलाउन दिनुहुन्न भन्छन् भने अर्काथरी यसको प्रयोगबाट सिकाइ ठूलो टेवा  मिल्छ भन्छन् ।

एकथरी = विशेषण      विद्यार्थी = नाम      चलाउन = क्रियायोगी

भने = संयोजक        ठूलो = विशेषण      टेवा   = नाम

घ.     बेलुकी धेरै बत्ती बाली विद्यालयलाई झिलिमिली पारियो र स्वर्ण जयन्ती कार्यक्रम धुमधामसँग सम्पन्न गरियो ।

बेलुकी  = क्रियायोगी    बाली = क्रियायोगी / नाम      र = संयोजक    जयन्ती = नाम

धुमधाम  = नाम      गरियो = क्रियापद

ङ.     कसैले विद्यालयको इतिहास सर्सर्ती पढे भने कसैले विद्यालयको राम्रो गतिविधिको मच्चीमच्ची प्रशंसा गरे ।

कसैले = सर्वनाम    इतिहास = नाम    सर्सर्ती = क्रियायोगी    भने = संयोजक

मच्चीमच्ची = क्रियायोगी      गरे = क्रियापद

च.     इन्टरनेटबाट नयाँ कुरा सिकेर पढ्नका लागि होस् वा रोमाञ्चक खेलहरू खेल्न मोबाइललाई सबैले रूचाउँछन् ।

नयाँ = विशेषण       सिकेर = क्रियायोगी   लागि = नामयोगी  खेल्न = क्रियायोगी

मोबाइल = नाम      रूचाउँछ = क्रियापद

छ.     छि ! कस्तो फोहोरी मान्छे रहेछ , ऊ त हातै नधोई सपासप भात खान थाल्यो ।

छि = विस्मयादिबोधक    फोहोरीब = विशेषण  रहेछ = क्रियापद    ऊ= सर्वनाम

त = निपात    सपासप = क्रियायोगी

ज.     राधेश थोरै पढ्छन् तैपनि परीक्षामा राम्रो गर्छन् । पढ्नु पनि पर्छ खेल्नु पनि पर्छ उनी भन्छन् ।

राधेश = नाम      थोरै = विशेषण   तैपनि = संयोजक   पढ्नु = नाम

पर्छ = क्रियापद    उनी = सर्वनाम

झ.     ' ल म कि प्रथम हुन्छु कि द्वितीय अथवा पहिलो दोस्रो भएरै छाड्छु' उसले भन्यो ।

प्रथम = विशेषण     कि = संयोजक     अथवा = संयोजक     

भएरै = क्रियायोगी    उसले = सर्वनाम    भन्यो = क्रियापद

ञ.     त्यो दलित, यो राई, तिमी बाहुन भन्ने भाव हामीसँग छैन । कुन दलित , कुन बाहुन भन्ने कुरा सामाजिक  विभेद हो ।

त्यो = विशेषण      बाहुन = नाम   भाव = नाम     हामी = सर्वनाम

दलित =  नाम        छैन = क्रियापद              सामाजिक = विशेषण

ट.      मागेअनुसार पैसा पाएपछि उनीहरूले डोकाभरी स्याउ टिपे । डोकोसमेत साहुलाई दिए ।

अनुसार = नामयोगी       उनीहरू = सर्वनाम     भरी = नामयोगी टिपे = क्रियापद

डोको = नाम            साहु = नाम

ठ.      गुरूमार्फत उनले कति कुरा सिकिन् त्यो पनि भनिन् । यस अतिरिक्त उनले गुरुकी छोरिलाई पनि भेटिन् ।

मार्फत = नामयोगी   कति = विशेषण    सिकिन् = क्रियापद    उनले = सर्वनाम

गुरुकी = विशेषण    छोरी = नाम

ड.      शर्मिला खुबै पढ्छिन् किनभने उनी राम्रो भविष्य बनाउन चाहन्छिन् ।

शर्मिला = नाम       खुबै = विशेषण       पढ्छिन् = क्रियापद           किनभने = संयोजक

भविष्य = नाम              बनाउन = क्रियायोगी

ढ.      बजारका बीचमा को को भेटिए , के के देखिए पत्तै भएन । कोही खाँदै थिए । कुनै कुनै पसलमा भिड थिए ।

बजार = नाम    को को = सर्वनाम     भेटिए = क्रियापद    खाँदै = क्रियायोगी

मा = नामयोगी      भिड = नाम

ण.     हामी भने लाचार भएर मानिसलाई मानिसले नै पशुलाई झैँ विक्री वितरण गर्ने अमानवीय क्रियाकलाप टुलुटुलु हेर्न विवश छौँ ।

हामी = सर्वनाम       भएर = क्रियायोगी       मानिस = नाम      झैँ = निपात

टुलुटुलु = क्रियायोगी        विवश = नाम

त.      जैविक  खेतीले वातावरणीय सन्तुलन  मिलाउनुका साथै मानवलगायत पृथ्वीमा  रहेका सबैको जीवन बचाउने काम  गर्छ ।

जैविक = विशेषण         सन्तुलन = नाम       साथै = संयोजक             लगायत = नामयोगी               मा = नामयोगी          सबैको = विशेषण

काम = नाम

थ.     हरेक मानिसमा कुनै न कुनै प्रकारको प्रतिभा हुन्छ , सबैको प्रतिभाले प्रस्फुटन  हुने अवसर पाउनुपर्छ भन्ने कुरामा उहाँको जोड रहेको छ

हरेक = विशेषण        न = निपात   हुन्छ = क्रियापद       प्रस्फुटन = नाम

अवसर = नाम    भन्ने = संयोजक

द.      यिनीहरू पढाइमा पनि अब्बल छन्  घरको काम पनि गर्छन् , सिर्जनात्मक क्रियाकलापमा पनि त्यति  नै रूचि राख्छन्  ।

यिनीहरू = सर्वनाम               अब्बल =   विशेषण           छन् =   क्रियापद       सिर्जनात्मक = विशेषण

त्यति = सर्वनाम                   नै = निपात

ध.     उनले आफ्ना छोराहरूलाई बर्मेली संस्कारअनुसार नै पालनपोषण गरिन् र बौद्ध धर्म तथा परम्परा  अवलम्बन गर्न उनीहरुलाई अभिप्रेरित गरिन् ।

आफ्ना = विशेषण      बर्मेली = विशेषण         अनुसार = नामयोगी

परम्परा = नाम       उनीहरू = सर्वनाम          अभिप्रेरित = विशेषण

न.      यसपछि देश प्रजातन्त्र र जनताका हितमा उनी यति दत्तचित्त भइन् कि उनका सम्पूर्ण क्रियाकलापहरू अर्जुन दृष्टि जस्तै यसै सम्बन्धमा केन्द्रित  भए ।

पछि = नामयोगी        प्रजातन्त्र = नाम      यति = विशेषण      कि = संयोजक

जस्तै = क्रियायोगी        केन्द्रित = विशेषण

ऩ.      शारीरिक रूपमा अशक्तहरूलाई छि: छि: !! र दुर: दुर: !! गर्ने , उनीहरूलाई बरा ! विचरा !! भनेर कमजोर ठान्ने प्रवृत्ति पनि मलाई पटक्कै मन पर्दैन ।

शारीरिक = विशेषण          विचरा = विस्मयादिबोधक    भनेर = क्रियायोगी

प्रवृत्ति = नाम              पनि = संयोजक       पर्दैन = क्रियापद

प.      उनीहरूसँग भिन्न प्रकारको क्षमता छ र उनीहरू पनि आफ्नै गोडामा उभिन सक्छन् भन्ने कुरा मलाई थाहा छ ।

सँग = नामयोगी              प्रकार = नाम         आफ्नै = विशेषण

उभिन = क्रियायोगी            भन्ने = संयोजक       मलाई = सर्वनाम

फ.     ए ! कुरै कुरामा खाना खाने घन्टी पनि लाग्यो । राम्रै कुरामा छलफल भयो ।

ए = विस्मयादिबोधक             कुरा = नाम               खाने = विशेषण

पनि = संयोजक                राम्रै = क्रियायोगी          छलफल = नाम

ब.      कठै ! सभ्यताको नाममा जति नै आधुनिक देखिए पनि र नियम कानुनका पानामा जति नै लेखे पनि खोइ कहाँ घटेको छ र  महिला उत्पीडन र शोषण ?

कठै = विस्मयादिबोधक         पनि = संयोजक       पानामा = नाम

कहाँ = सर्वनाम             र = निपात         उत्पीडन = नाम

भ.     जब आधा धर्ती र आधा आकाश नै अँध्यारो र बादलले ढाकिरहन्छ भने आधुनिकता र विकासको नाममा गर्व गरेर छाती फैलाउनु पनि व्यर्थै हो भन्छु म ।

आधा = विशेषण        अँध्यारो = नाम           ढाकारहन्छ =   क्रियापद

आधुनिकता = नाम       गरेर = क्रियायोगी         फैलाउनु = नाम

म.      बाबुहरू ! मेरो सञ्चयकोषमा तीन लाख रकम जम्मा थियो । नातिहरूको मुण्डन वर्तमानमा दुई लाख खर्च गरेँ ।

बाबुहरू = विस्मयादिबोधक            मेरो = विशेषण       रकम = नाम

थियो = क्रियापद                दुई = विशेषण         खर्च = नाम

य.      माग्नेले सकरूण भन्यो , 'मानिक, मलाई बस् एक पेट अन्न चाहिएको छ , जसले पेट भर्न सकूँ ।

माग्ने = नाम             सकरुण = नाम          बस् = निपात

चाहिएको = विशेषण            जसले = सर्वनाम         सकूँ = क्रियापद

र.       विचरा ! त्यस्ता इमानदार फत्य बाबुलाई हजुरियाबाट हटाइबक्स्यो अनि गेहेन्द्र भतिजलाई यहाँ आउनै रोक लगाइबक्सेको छ ।

विचरा = विस्मयादिबोधक            त्यस्ता = विशेषण       हटाइबक्स्यो = क्रियापद

अनि = संयोजक                यहाँ = सर्वनाम          रोक = नाम

ऱ.       हिजोआज त ताज्यले कामदार पठाउन प्रतिबन्ध लगाएका मुलुकहरूमा पनि कानुनको आँखा छलेर र अर्कै देशको बाटो बनाएर पनि मानिसहरूको बेचबिखन भइरहेको छ ।

हिजोआज = क्रियायोगी         कामदार = नाम                प्रतिबन्ध = नाम

बनाएर = क्रियायोगी           मानिसहरूको = विशेषण           छ = क्रियापद

ल.     हिजोआज गाउँमा ऊ जान्ने बुझ्ने बाख्रा पालक भएर बस्नाले सुखी छ अनि मेहनती मान्छेलाई कहिले दु:ख हुन्छ र ?

हिजोआज = क्रियायोगी         ऊ = सर्वनाम      बाख्रा = नाम

हुन्छ  = क्रियापद           अनि = संयोजक     लाई = नामयोगी

 

व.  आफू चिसोले समाए पनि समाओस् भन्दै आज चाहिँ चाँडै उठियो । नत्र जाडो याममा बिहान छ नबजी उठे पो ? हुन पनि काठमाडौंको चिसो थला पार्छ क्यारे ।

   आफू = सर्वनाम       आज = क्रियायोगी          नत्र = संयोजक    छ = विशेषण

  उठे = क्रियापद        काठमाडौंको = नाम          क्यारे = निपात    चिसोले = विशेषण

श.  हामी कर्णाली अञ्चलको रारा तालको भ्रमणमा निस्कियौँ  र प्राकृतिक सौन्दर्यको चरम आनन्द लियौँ । आहा ! रारा त साच्चै सुन्दरी पो रहिछन् ।

हामी = सर्वनाम      कर्णाली = नाम        निस्कियौँ = क्रियापद

र = संयोजक       आहा = विस्मयादिबोधक   सुन्दरी = विशेषण

ष. उद्यमी मान्छेले उद्ययम गर्छ अनि श्रम र इज्जत दुवै कमाउँछ । त्यसैले त मानिसहरू उनीहरूसँग बेसरी झुकेर हिँड्छन् ।

उद्यमी = विशेषण    मान्छे = नाम     अनि = संयोजक   कमाउँछ = क्रियापद

त = निपात       उनीहरू = सर्वनाम    बेसरी = क्रियायोगी

 

स. त्यो केटो त स्वार्थी पो रहेछ । धत् ! पहिले नै उसलाई चिन्न सकिएन, समय बितेपछि पछुताएर के गर्नु ।

त्यो = विशेषण    केटो = नाम     पो = निपात    रहेछ = क्रियापद

धत् = विस्मयादिबोधक   पहिले = क्रियायोगी  उसलाई = सर्वनाम  पछि = नामयोगी

ह. हामीलाई देखेर बाटुलो मुख भएको बालक  ऐया ! भन्दै जोडसित करायो तर कसैले वास्ता गरेन ।

      हामी = सर्वनाम        बाटुलो = विशेषण    बालक = नाम    भन्दै = क्रियायोगी

     सित = नामयोगी        करायो = क्रियापद     ऐया = विस्मयादिबोधक   तर = संयोजक

क्ष. अनेक विचारले रामभित्र ज्ञान मात्र होइन करूणाको सञ्चार पनि गरेको छ त्यसैले ऊ सबै कुरा सरक्क बुझ्छ ।

     अनेक = विशेषण          विचार = नाम      भित्र = नामयोगी     होइन = क्रियापद

सञ्चार = नाम             त्यसैले = संयोजक     ऊ = सर्वनाम     सरक्क = क्रियायोगी

त्र.  पूजा परिश्रमी भएकीले हामी प्रशंसा गर्छौँ यसर्थ त ऊ उत्साहित भएर किताब पढ्छे ।

     पूजा = नाम    परिश्रमी = विशेषण    हामी = सर्वनाम    यसर्थ = संयोजक

त = निपात        भएर = क्रियायोगी       किताब = नाम    पढ्छे = क्रियापद

ज्ञ. यो गरिबीले थिचिएका गरिब  सधैँ  भविष्यकै निम्ति  आशा साँचेर बसिरहेका छन् रे भन्ने कुरा सत्य होइन ।

        यो = सर्वनाम              गरिब = विशेषण           सधैँ  = क्रियायोगी          निम्ति  =  नामयोगी

         रे = निपात                भन्ने = संयोजक      कुरा = नाम             होइन = क्रियापद

क.     [1]

 

---

नेपाली शिक्षण