पाठ :- १४ नेपाली लोकबाजा

 

पाठ : १४                           नेपाली लोकबाजा

शब्दभण्डार

१ . दिइएका शब्द र अर्थबिच जोडा मिलाउनुहोस् :

उपेक्षा :                   तिरस्कार, बेवास्ता

विविध :                  अनेक प्रकारका

अङ्कित :               चित्रित

सम्पदा :                  प्राकृतिक सम्पत्ति

दीर्घायु :                 दीर्घजीवी

रैथाने :                   पुरानो बासिन्दा

जागरूक :           सचेत

२ . नेपाली लोकबाजा निबन्धमा विभिन्न जातजातिको प्रचलित बाजाका नाम दिइएको छ ।ती बाजासँग सम्बन्धित शब्द पहिचान गरी साथीसँग छलफल गर्नुहोस् ।

नेवारी जातिका बाजा :-  धिमे, ढाँचा, करखिङ, नगरा, पोङ्गा, पोना, झ्यालिन्चा

कुसुण्डा जातिका बाजा :- पिर्लुङ पिपिरी

लिम्बू जातिका बाजा :- च्याब्रुङ, तुङ्गेवा र फेन्जे

मगर जातिका बाजा :- मादल, डम्फू , मुर्चुङ्गा

तामाङ जातिका बाजा :- ग्यापुङ् , सरुङ्गे, सिनडुङ

राई/ किराँत जातिका बाजा :- बाँसतुम्बा, टुङ्ना र बिनायो

थारू जातिका बाजा :- खँजडा झिलमिले, तमौरा

शेर्पा जातिका बाजा :- चौँरी घण्टा, लावा र पिवाङ

ब्राह्मण र क्षेत्री जातिका बाजा :- शङ्ख, घण्टा, खैँजडी, मुजुरा                  नौमति, पञ्चेबाजा

३ . दिइएका शब्दलाई वाक्यमा प्रयोग गर्नुहोस् :

विविधता :- विविधतापूर्ण नेपाली समाजमा प्रत्येक जातिका मौलिक लोकबाजा प्रचलनमा रहेका छन् ।

लोकपरम्परा :- हामीले हाम्रो लोकपरम्परा र लोक संस्कृतिको संरक्षण गर्न सकेमा मात्र हाम्रो मौलिक पहिचानको संरक्षण हुन्छ ।

खैँजडी :- नेपाली लोकबाजा खैँजडी भजन कीर्तनमा प्रयोग गरिन्छ ।

अल्पसङ्ख्यक :- नेपालमा अल्पसङ्ख्यक कुसुण्डा समुदायमा प्रचलित लोकबाजा पिर्लुङ पिपिरीको संरक्षण गर्नु हामी सबैको दायित्व हो ।

धुकधुकी :- हाम्रा लोकबाजा र लोक संस्कृति नेपाली जनजीवनका धुकधुकी हुन् ।

संवर्धन :- हरेक जातिको मौलिक संस्कृतिको संवर्धन कार्यमा सम्बन्धित जाति वा समुदाय स्वयं सचेत हुनुपर्छ ।

बोध र अभिव्यक्ति

५ . दिइएको निबन्धांशको सन्दर्भ पढी सोधिएका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस् :

क ) नेपाली धर्तीलाई कुन कुराले अनुपम सङ्ग्रहालय मानिएको छ ?

उत्तर :- नेपाली धर्तीलाई अनेकौँ मौलिक कला र संस्कृतिले अनुपम सङ्ग्रहालय बमाएको छ ।

ख ) लोकबाजालाई कसरी बजाइन्छ ?

उत्तर :- लोकबाजालाई तारले रेटेर मुखले फुकेर वा गजाले ठोकेर सुरताल मिलाई बजाइन्छ ।

ग ) कस्ता कस्ता संस्कारमा लोकबाजाको प्रयोग गरिन्छ ?

उत्तर :- जन्म, विवाह, मृत्यु संस्कार, चाडपर्व , मेला, जात्रा, उत्सव, महोत्सव आदिमा लोकबाजाको प्रयोग गरिन्छ ।

घ ) 'संस्कृतिको शङ्खनाद' भन्नाले के अर्थ बुझिन्छ ?

उत्तर:- संस्कृतिको शङ्खनाद भन्नाले संस्कृति र परम्पराको पहिचान वा चिनारी दिनु वा प्रचार गर्नु भन्ने बुझिन्छ ।

५ . दिइएका प्रश्नको उत्तर लेख्नुहोस् :

क ) नेपाली लोकबाजाको विकास कसरी भएको  छ ?

उत्तर :- नेपाली लोकबाजाको विकास प्राचीन कालदेखि हुँदै आइको मानिन्छ । पौराणिक वा वैदिक कालमा समेत शिवको डमरू , विष्णुको शङ्ख, कृष्णको मुरलीसँग पनि नेपाली मौलिक लोकबाजाको पहिचान जोडिन पुग्छ । वसन्तदेवको ४३४ को टिस्टुङको अभिलेखमा कुँदिएको शङ्ख , हाँडीगाउँको अंशुवर्माको अभिलेखमा बाजा बजाउन छुट्याइएको रकम, ललितपुर लेलेको अभिलेखमा उल्लेखित वादित्र गोष्ठीको प्रसङ्गले नेपाली लोकबाजा मल्ल कालभन्दा पनि अगाडिदेखि नै विकास भएको मानिन्छ र मल्ल कालमा लोकबाजालाई अझ समृद्ध र विकसित बनाउने काम भएको पाइन्छ ।

ख ) बजाउने शैली र बनोटका आधार लोकबाजालाई कति किसिमले वर्गीकरण गर्न सकिन्छ ?

उत्तर :- संस्कृति र परम्पराअनुसार लोकबाजा  तालबाज र सुरबाजा गरी दुई प्रकारका छन् भने बजाउने शैली र बनोटका आधारमा नाट्यशास्त्रका लेखक आचार्य भरतमुनिले तत वाद्य, वितत वाद्य , शुषिर वाद्य , घन वाद्य र अवन वाद्य गरी वर्गीकरण गरेको पाइन्छ । कोट्याएर वा आघात पारेर बजाइने एकतारे , विणा , टुङ्ना आदि तारका बाजा तत वाद्य अन्तर्गत पर्दछन् भने रेटेर बजाइने सारङ्गी जस्ता बाजा वितत वाद्य अन्तर्गत पर्दछन् । हावा वा सासले फुकेर बजाइने वाद्य मुरली , बाँसुरी , सहनाई , नरसिंहा, शङ्ख आदि शुषिर वाद्यका नामले चिनिन्छन् भने ठोकेर बजाइने घन्टी, झ्यालीझ्याम्टा , खैँजडी आदि घन वाद्य र छालाले मोरेर बनाइएका ढोल, मादल, नगरा, दमाहा, ट्याम्के डमरू आदि अवन वाद्यका नाममा वर्गीकृत रहेका छन् ।

ग ) नेपाली लोकबाजाको महत्त्वबारे चर्चा गर्नुहोस् ।

उत्तर :- नेपाली लोकबाजा हाम्रा मौलिक पहिचान हुन् , हाम्रा अमूल्य सम्पदा हुन् जसमा मानिसलाई लठ्याउने शक्ति र कलाको अनन्त जादु पनि छ । कतिपय लोकबाजाले शुभकार्यको सङ्केत गर्दछन् भने कतिपय लोकबाजासँग विभिन्न विश्वास जोडिएको छ । नेपाली पञ्चेबाजालाई शुभको सङ्केत मानिन्छ भने मलामी जाँदा बजाइने एकोहोरो शङ्खले भूतप्रेत भगाउने विश्वास गरिन्छ । शङ्ख फुक्दा फोक्सोको व्यायामसमेत हुने विश्वास हुने विश्वास रहेको छ । हरेक बाजा बजाउँदा शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यमा अनुकुल प्रभाव पर्छ । युद्धको घोषणा गर्ने नगरा, सामाजिक भेला वा जमघटको सूचना दिने पुङको आफ्नै महत्त्व रहेको छ । कतिपय लोकबाजाले आज व्यावसायिकता प्राप्त गरी मानिसको आयआर्जनको स्रोत समेत बनेका छन् । यसरी नेपाली लोकबाजाको सांस्कृतिक तथा धार्मिक महत्त्वका साथै शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यमा समेत सकारात्मक प्रभाव रहेको पाइन्छ ।

६ . व्याख्या गर्नुहोस् :

क ) बहुजातीय र बहुसांस्कृतिक मुलुक हुनु नेपालको गौरवमय अतीत मात्र होइन सुन्दर वर्तमान पनि हो ।

उत्तर :- बहुजातीय ........................................................................ वर्तमान पनि हो ।

            प्रस्तुत वाक्य हाम्रो कक्षा ९ को नेपाली किताबको पाठ १४ मा समाबेश गरिएको "नेपाली लोकबाजा" शीर्षक निबन्धबाट व्याख्याको लागि साभार गरिएको हो । यस निबन्धका लेखक यसै किताबका सम्पादकज्यूहरू हुन् । यस निबन्धमा नेपाली पहिचान नेपाली मौलिक लोकबाजा , यिनको सांस्कृतिक , आर्थिक महत्त्व र अवसर , संरक्षण आदिको विषयमा चर्चा गरिएको छ । नेपाल बहुजातीय तथा बहुसांस्कृतिक मुलुक हो । नेपालमा विद्यमान रहेको जातीय , भाषिक ,धार्मिक तथा सांस्कृतिक विविधताले नेपालको गौरव बढाउन सहयोग गरेको छ ।

             नेपाल भौगोलिक रूपमा विविधताले युक्त रहेको छ  र अलग अलग भूगोलमा अनेक जातिका मानिसहरूको बसोबास रहेको छ । प्रत्येक जाति वा समुदायका मानिसको आफ्नै किसिमका मौलिक कला , परम्परा , संस्कृति , चाडपर्व , रहनसहन , रीतिरिवाजहरू रहेका छन् । नेपालभित्र अभ्यास र अनुसरण गरिने सबै संस्कृति नेपाली राष्ट्रिय साझा संस्कृति हुन् । बहुजातीय र बहुभाषिकता नेपालको गौरव र प्रतिष्ठाको विषय हो । यसले नेपालको गरिमा र महिमा उच्च बनाएको छ । बहुभाषिकता, बहुजातीयता र बहुसांस्कृतिक सामाजिक संरचनाले हाम्रो विशिष्ट पहिचान निर्माण भएको छ र यसले मानव सभ्यता र संस्कृतिका अध्येताहरूको ध्यानाकर्षण गराउँदै अध्ययनका लागि आकर्षित गर्दछ । यसले पर्यटकीय आकर्षण बढाउन सक्छ । यसले नेपालको संस्कृति मौलिक पहिचानको प्रचारप्रसार गर्नुका साथै पर्यटन व्यवसायमार्फत आर्थिक अवसरसमेत सिर्जना गर्न सकिन्छ भन्ने भाव प्रस्तुत निबन्धांशमा प्रस्तुत भएको छ ।

            निष्कर्षमा यस निबन्धमा बहुजातीय तथा बहुसांस्कृतिक मुलुक हुनाका नाताले नेपालको विगत गौरव गर्न लायक रहेको र  यसलाई वर्तमानमा समृद्धिको आधार समेत बनाउन सकिने उत्कृष्ट विचार व्यक्त गरिएको छ । बहुजातीय र बहुसांस्कृतिक समाज , यहाँ प्रचलित लोकबाजा तथा संस्कृतिको प्रचारप्रसार गरी अध्ययनको केन्द्र बनाउन सकिने , पर्यटकको आवागमनमा वृद्धि गराइ आर्थिक विकासको अवसरका रूपमा उपयोग गर्न सकिन्छ भन्ने भाव व्यक्त भएको छ ।

ख ) मौलिक बाजा सङ्कटमा पर्नु भनेको हाम्रो पहिचानसमेत सङ्कटमा पर्नु हो ।

उत्तर :- मौलिक ............................................................. पर्नु हो ।

           प्रस्तुत वाक्य हाम्रो कक्षा ९ को नेपाली किताबको पाठ १४ मा समाबेश गरिएको "नेपाली लोकबाजा" शीर्षक निबन्धबाट व्याख्याको लागि साभार गरिएको हो । यस निबन्धका लेखक यसै किताबका सम्पादकज्यूहरू हुन् । यस निबन्धमा नेपाली पहिचान नेपाली मौलिक लोकबाजा , यिनको सांस्कृतिक , आर्थिक महत्त्व र अवसर , संरक्षण आदिको विषयमा चर्चा गरिएको छ । नेपाली संस्कृतिको अभिन्न अङ्ग र लोकजीवनका धुकधुकी मौलिक बाजा हाम्रो पहिचान र परिचयसँग जोडिएको छन् भन्ने सन्दर्भमा आएको हो ।

            हाम्रा लोकबाजा हाम्रो मौलिक पहिचान र चिनारी हुन् , यी अमूल्य सम्पदा सङ्कटमा पर्नु भनेको हाम्रो पहिचान र चिनारी सङ्कटमा पर्नु हो , हामी परिचयविहीन  हुनु हो । त्यसैले सम्पूर्ण नेपाली जाति र सरोकालवाला निकायले समयमै यसतर्फ ध्यान पुर्‍याउनु पर्ने विचार व्यक्त गरिएको छ । हाम्रा मौलिक लोकबाजा हाम्रो बहुजातीय समाजका धुकधुकी हुन् , लोक संस्कृतिका अभिन्न  अङ्ग तथा अमूल्य सम्पदा हुन् । हरेक बाजाले विभिन्न जातजाति र संस्कृतिको प्रतिनिधित्व गरेका हुन्छन् । हाम्रा लोकबाजासँग हाम्रो धार्मिक , सांस्कृतिक मूल्य , आस्था र विश्वाससमेत जोडिएको छ ।

समयको परिवर्तन र आधुनिकीकरणको प्रभावका कारण हाम्रा युवापुस्तामा नेपाली लोकसंस्कृति, लोकबाजाको सट्टामा विदेशी संस्कृति तथा आधुनिक बाजा र सङ्गीततर्फको आकर्षण बढ्दो छ ।नयाँ पुस्तामा आधुनिकताको नाममा आफ्नै मौलिकपनलाई भुल्ने संस्कृति हावी भएको देखिन्छ । आफ्नोपन , मौलिक संस्कृति , परम्परा र लोकबाजालाई भुल्नु भनेको आफ्नै पहिचानलाई भुल्नु र परिचय विहीन हुनु हो । मौलिकता र मौलिक संस्कृतिलाई भुलेर विदेशी संस्कृतिमा झुल्नु पहिचान र परिचय गुमाउनु हो ।

             निष्कर्षमा हरेक जातिको आफ्नै मौलिक लोकसंस्कृति र पहिचान हुने , त्यस्ता पहिचानलाई सबैले जोगाउनु पर्ने र नेपाली लोक जीवनको धुकधुकी , प्राण तथा पहिचान लोकबाजाको संरक्षण , यसको महत्वको प्रचारप्रसारमा सबै लाग्नु पर्ने , हाम्रो परिचय र पहिचान बोकेको लोकबाजालाई सङ्कटमा पर्न दिनु भनेको आफ्नै पहिचान गुमाउनु भएकाले यसको संरक्षण , विकास र प्रचारप्रसारमा व्यक्ति , समुदाय र राष्ट्र नै सचेत र जागरुक भएर लाग्नु पर्ने गहन भाव यहाँ व्यक्त भएको छ ।

७ . दिइएको अनुच्छेद पढ्नुहोस् र सोधिएका प्रश्नको उत्तर दिनुहोस्:

क ) उत्तर दिनुहोस् :

अ ) दोधारा र चाँदनी नगरपालिकाको नाम कसरी जुराइएको हो ?

उत्तर :- महाकाली नदीपारि रहेका साविकका चाँदनी र दोधारा दुई गा.वि. स. समावेश गरी दोधारा र चाँदनी नगरपालिकाको नाम जुराइएको हो ।

आ ) त्यहाँको जनजीवन कस्तो रहेको छ ?

उत्तर :- विभिन्न जातजाति तथा धर्म मान्ने व्यक्तिको बसोबास रहेको र यहाँका स्थानीय बासिन्दाको पारिवारिक आम्दानीको स्रोतमा कृषिको ठूलो हिस्सा ओगटेको छ भने केही मानिस व्यापार व्यवसाय , वैदेशिक रोजगारी , सरकारी तथा निजी सेवामा संलग्न रहेका छन् ।

इ ) त्यस क्षेत्रमा मनाइने मुख्य चाडपर्वका नाम लेख्नुहोस् ।

उत्तर :- त्यस क्षेत्रमा दसैं , तिहार, माघी, होली, गौरा, कृष्णजन्माष्टमी , आइतबारी , छठपर्व, बुद्धजयन्ती , क्रिसमस, आदि चाडपर्व मनाइन्छ ।

ई ) अनुच्छेदका आधारमा त्यहाँको विकास निर्माणको अवस्थाबारे अनुमान गर्नुहोस् ।

उत्तर :- झोलुङ्गे पुलबाट आवतजावत गर्नु पर्ने बाध्यता रहेको र पूर्वाधार विकासमा पछाडि रहेको यस क्षेत्रको विकासमा महाकाली नदीमा बनेको पक्की पुल कोशेढुङ्गा हुने अपेक्षा गरिएको छ । विकासको लहर क्रमशः फैलँदो अवस्थामा रहेको छ । विकासको गतिमा अगाडि बढ्दै छ  भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

८       नेपाली लोकबाजाका विशेषता कस्ता छन् , निबन्धका आधारमा समीक्षा गर्नुहोस् ।

उत्तर :- हरेक मानव जाति र समुदायका आ-आफ्नै लोकसंस्कृति , परम्परा र सामाजिक मूल्यमान्यताहरू रहेका हुन्छन् । नेपाली लोकबाजा पनि नेपाली जनजीवनको धुकधुकी, पहिचान र चिनारी हुन् । विभिन्न अवसर जन्म , मृत्यु , विवाह, रहनसहनका साथै चाडपर्व , उत्सव , महोत्सव , मेलापात आदिसँग नेपाली लोकबाजा जोडिएर आउने गर्दछ । मौलिक संस्कृति र सभ्यताको परिचय दिने लोकबाजा हाम्रा अमूल्य सम्पदा र सम्पत्ति हुन् । बहुजातीय नेपाली समाजमा हरेक समाजमा छुट्टाछुट्टै मौलिक पहिचानका बाहक लोकबाजा प्रचलनमा रहेका छन् । विभिन्न जातजातिका मानिसले पर्व र संस्कारमा प्रयोग गरिने लोकबाजामा पनि विविधता पाइन्छ ।

        हाम्रा नेपाली लोकबाजाले मौलिक सभ्यता र संस्कृतिको शङ्खघोष गर्ने मौलिक पहिचान हुन् । विगतमा कुनै जाति, समुदाय र संस्कृतिसँग जोडिएको भएता पनि लोकबाजा आज समग्र नेपाली जाति र समुदायका साझा सम्पत्तिका रूपमा स्थापित हुन सफल भएका छन् । एकातिर हाम्रा लोकबाजाले हाम्रो मौलिक परम्परा र पहिचान जोगाएका छन्  भने अर्कातर्फ आयआर्जनको भरपर्दो स्रोत पनि बन्दैछन् । यसैगरी शारीरिक तथा मानसिक स्वास्थ्यका लागि पनि लोकबाजा बजाउनु र सुन्नु श्रेयष्कर रहेको छ । रोजगारीका अवसर सिर्जना गर्नु , मौलिक कला र सिपको संरक्षण गर्नु , शारीरिक तथा मानसिक रूपमा मानिसलाई दुरुस्त राख्नु आदि नेपाली लोकबाजाका प्रमुख विशेषता हुन् ।

 १०          नौमति बाजाका विषयमा सूचनामूलक अनुच्छेद तयार गर्नुहोस् ।

उत्तर :- नेपाली समाजमा प्रचलित लोकबाजा मध्ये लोकप्रिय र चर्चित नौओटा बाजाहरूको समूह नै नौमति हो । यसको प्रयोग विवाह , ब्रतबन्ध, चौरासी , उत्सव , महोत्सव , चाडपर्व आदिका अवसरमा हुन्छ ।नौमती बाजाको समूहमा दमाहा, ट्याम्को , सहनाई , ढोलक, कर्नाल , नरसिंहा , झ्याली आदि पर्दछन् । नौमती बाजालाई पञ्चेबाजाकै ठूलो रूप पनि मानिन्छ । यसमा सहनाई, दमाहा, ढोलक र ट्याम्को दुई दुई ओटा रहेका हुन्छन् । नरसिंहालाई कर्नालको रूपमा प्रयोग गरिन्छ । यसको सुमधुर साङ्गितिक धुनले सारा मानिसलाई लठ्याउन, मन्त्रमुग्ध पार्न र शारीरिक एवं मानसिक रूपमा मनोरञ्जनको भाव पैदा गराउँछ । यसको प्रयोग विवाह, ब्रतबन्ध, चौरासी , उत्सव , महोत्सव , चाडपर्व आदिका अवसरमा हुन्छ । बदलिँदो सामाजिक चेतनासँगै नौमती बाजाप्रतिको आकर्षण दिन प्रतिदिन बढ्दै गएको पाइन्छ । यस बाजाका वादन सिप लोकबाजाहरूले एक पुस्ताबाट अर्को पुस्तामा क्रमशः हस्तान्तरण गर्दै र प्रशिक्षित गर्दै आएको पाइन्छ । नौ जनाको समूहले सुर र ताल मिलाएर एकै पटक बजाउने भएकाले नौमती भनिएको हो । नौमती बाजाको लोकप्रियता बढ्दै जानाले यससँग सम्बन्धित कलाकारहरूको जीवनस्तरमा सकारात्मक परिवर्तन र सुधार आएको देखिन्छ । यसले क्रमशः व्यावसायिकता हासिल गर्नाले यसलाई आयआर्जन गर्ने मनोरञ्जनको उत्कृष्ट लोकसंस्कृतिका रूपमा लिइन्छ ।